Çölyak nedir ve nasıl beslenilmelidir?
Her geçen gün değişen beslenme alışkanlıklarına rağmen tahıl ve ürünleri dünya nüfusunun beslenmesinde halen önemini korumaktadır. Beslenmemizde önemli bir yer tutan tahıl ve ürünleri bazı insanlarda rahatsızlıklara neden olabilmektedirler. Tahıl kaynaklı bir protein olan gluten buğday, arpa ve çavdarda bulunmaktadır. Gluten ile ilişkili hastalıklıklar çölyak hastalığı (ÇH), çölyak dışı gluten duyarlılığı (ÇDGD), dermatitis herpetiformis ve gluten ataksisidir. Bugünkü yazımda çölyak hastalığı ve çölyak dışı glüten duyarlılığı/glüten intoleransı konularını ele alacağım.
Çölyak Hastalığı (ÇH) Nedir?
Çölyak; buğday, çavdar, arpa ve bazen de yulaf ürünlerinin tüketimi sonucu bağırsakta ortaya çıkabilen bir hastalıktır. Hastalığın nedenini oluşturan temel etken glüten proteininin bir parçası olan gliadin maddesinin bireyin vücudunda yabancılanması ve bu maddeye karşı vücudun savunma mekanizması oluşturmasıdır. Hastalığın başlıca belirtileri yağlı ishal, karında şişlik, yorgunluk, huzursuzluk, iştahsızlık ve çocuklarda büyüme geriliğidir. Çölyak hastalığında, gluten içeren gıdaların tüketilmesi sonucunda başta vitaminler ve mineraller olmak üzere vücudun gereksinim duyduğu çeşitli besin maddelerinin emilimi azalmaktadır.
Çölyak Hastalığı Neden Oluşur ve Nasıl Önleyebiliriz?
Genetik ve çevresel faktörlerin etkileşimi sonucu ortaya çıkan hastalıkta; beslenme alışkanlıkları, bebeklik döneminde anne sütü alımı, glutenli gıdalar ile beslenme yaşı ve günlük tüketim miktarı etkili olabilen başlıca çevresel faktörleri oluşturmaktadır.
Bebeklik döneminde glüten içeren besinler ne kadar erken tüketilmeye başlanırsa çölyak hastalığının oluşma olasılığı da o kadar artmaktadır. Anne sütünün uzun süre verilmesi, anne sütü verilirken ek gıdalara başlanması pek çok çalışmada çölyak hastalığına karşı koruyucu olarak göstermektedir. Bunun aksine viral enfeksiyonlar, sigara, gıda katkı maddeleri gibi çevresel faktörlerin hastalığın ortaya çıkma olasılığını arttırmaktadır. Bugün için önerilen anne sütünün ideal olarak uzun verilmesi (en az 2 yıl) ve 4-7. aylar arasında anne sütü alınırken gluten içeren tahıllı ek gıdalara başlanmasıdır. Geleneksel bebek beslenmemizde yer alan ve geçiş dönemi beslenmesinde tahıl grubundan ilk olarak pirinçli gıdaların başlanması da bebeklerin glutenle erken karşılaşmasına karşı koruyucu bir önlem olarak değerlendirilebilir.
Çölyak Dışı Gluten Duyarlılığı Nedir?
Çölyak dışı gluten duyarlılığı (ÇDGD) tanısında kullanılacak objektif tanı kriterlerinin halen net olarak belirlenememesi nedeniyle halen yoğun çalışmalar yapılmaktadır. ÇDGD semptomları reflü hastalığı ya da inflamatuvar barsak hastalığı semptomlarına benzerdir. Bunlar arasında göğüs arkasında yanma, karın ağrısı, şişkinlik, ishal, kabızlık, dışkılama alışkanlığında değişiklik gibi sindirimsel semptomların yanında baş ağrısı, kas ve eklem ağrıları, yorgunluk, el ve ayaklarda karıncalanma ya da keçeleşme hissi, egzema, döküntü, anksiyete gibi sindirim sistemi dışında görülen semptomlar da bulunur.
ÇDGD’da çölyak hastalığında görülen semptomlar görülmektedir ve ÇH’nın diyetsel tedavisi olan glütensiz diyet tüketimi ÇDGD hastalarını da aynı oranda rahatlatmaktadır. Fakat çölyak hastalığının tanısı için kullanılan testler ÇDGD görülen bireylerde negatif sonuçlar vermektedir.
| Çölyak Hastalığı ve Çölyak Dışı Gluten Duyarlılığı ile ilişkili olduğu bilinen semptomlar | ||
| Çölyak Hastalığı | Çölyak Dışı Gluten Duyarlılığı | |
| Sindirim sistemi | Karın ağrısı
İshal Kabızlık |
Karın ağrısı
İshal Kabızlık Bulantı Kusma |
| Nörolojik/psikiyatrik | Baş ağrısı
Myalji Bilinç bulanıklığı El ve ayaklarda uyuşukluk Yorgunluk Ataksi |
Baş ağrısı
Myalji Bilinç bulanıklığı El ve ayaklarda uyuşukluk Yorgunluk Diğer |
| Diğer | Dermatitis herpetiformis
Kilo kaybı |
Döküntü
Bulantı Kilo kaybı |
Çölyak Hastalığı ve Çölyak Dışı Gluten Duyarlılığında Beslenme Tedavisi
Çölyak hastalığının tedavisinde önerilen glütensiz diyet %80 oranda başarılı olmaktadır. Bu hastalığın tedavisinde glüten içeren yiyecekler diyetten çıkartılır. Bu besinler buğday, çavdar, arpa ve bunlarının unlarından elde edilen makarna, ekmek gibi besinlerdir. Bazı hastalarda, çölyak hastalığına ek olarak laktoz duyarlılığı da gelişebildiğinden dolayı diyetlerinden süt ve ürünleri de çıkartılmaktadır. Pirinç, mısır, baklagiller, glüteni ayrılmış buğday nişastası, sebzeler ve meyveler bu hastaların beslenme şeklinde serbesttir. Çölyak hastalarında emilim bozukluklarından dolayı vitamin ve mineral yetersizlikleri görülebilmektedir. Bu gibi durumlarda vitamin ve mineraler ek besin destekleri kullanımı ile desteklenebilmektedir.
Glutenden Kısıtlı Diyet (Çölyak Diyeti)
| Yiyecek Grupları | Serbest Yiyecekler | Yasaklanan Yiyecekler |
| TAHILLAR | Pirinç, pirinç unu ve nişasta ile yapılmış yiyecekler, patates, mısır ve soya fasulyesi unu ile yapılmış
ekmek, tarhana |
Buğday, yulaf ve çavdar unu ile yapılmış her türlü yiyecek yani bulgur, makarna, şehriye, erişte, kuskus, bisküvi, simit, dondurma külahı, ekmek, tarhana, yarma, irmik, kraker, börek,
pasta, çörek, galeta unu |
| ÇORBALAR | Sebze çorba, pirinç çorba, pirinçle yapılmış yayla çorba, mercimek ve mercimek unu çorba, et ve tavuk suları ile yapılmış çorbalar | Şehriye çorba, un çorbası, tarhana çorba, düğün çorba, unlu domates çorba, erişte
çorbası, her türlü hazır çorba |
| TATLILAR | Buğday, çavdar unu katılmamış her türlü tatlı, şeker, bal, pekmez, lokum,
komposto, hoşaf, sütlü tatlılar. |
Unlu tatlılar (baklava, tulumba, revani, lokma, vs) kek ve pastalar, çörek, gofret, kurabiye, çikolata, puding. |
| ET, BALIK, KÜMES
HAYVANLARI, SAKATATLAR VE YUMURTA |
Her türlü et yemekleri, etli kurubaklagil yemekleri | Ekmek konmuş köfte, bulgurlu kıymalı yemekler, unla kızartılmış balık, sosis. |
| KURU
BAKLAGİLLER |
Hepsi | Hiçbiri |
| SEBZE-MEYVE | Hepsi | Hiçbiri |
| SÜT VE
TÜREVLERİ |
Süt, yoğurt, peynir, pirinç ve pirinç unu ile yapılan tatlılar | Buğday unu konmuş sütlü tatlılar, bulgur konmuş yoğurtlu ve sütlü çorbalar |
| İÇECEKLER | Çay, ıhlamur, süt, ayran, meyve suları, limonata, gazoz, kolalı içecekler, sahlep | Boza |
Dyt. Özgün TÜTÜNCÜ
KAYNAKLAR
- Ermiş F., Koç A., Çölyak Dışı Gluten Duyarlılığı, Güncel Gastroenteroloji 18/4, Aralık 2014
- Demirçeken FG., Gluten Enteropatisi (Çölyak Hastalığı) : Klasik Bir Öykü ve Güncel Gelişmeler, Güncel Gastroenteroloji 15/1, Mart 2011
- Gülenay Sümer SA., Akbay Harmandar F., Uyar S., Çekin AH., Non-Çölyak Gluten Duyarlılığı, Güncel Gastaoenreroloji 19/2, Haziran 2015.
- Türksoy S., Özkaya B., Gluten ve Çölyak Hastalığı, Türkiye 9.Gıda Kongresi 24-26 Mayıs 2006, Bolu.
- Glutensiz Diyet ve Glutensiz Tarifler, Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşları, Beslenme ve Diyet Birimi, Yayın Tarihi: 01.05.2007, http://sakur.uludag.edu.tr/dosya/FR-HYE-04-719-39.pdf
